Σε κάθε συγκεκριμένη τιμή προϊόντος αγοραστές και πωλητές είναι διατεθειμένοι να αγοράσουν και να πουλήσουν ορισμένες ποσότητες που μπορεί να συμπίπτουν ή να διαφέρουν.
Αν η τιμή είναι τέτοια ώστε η ζητούμενη ποσότητα να είναι ίση με την προσφερόμενη ποσότητα, αγοραστές και πωλητές θα μείνουν ικανοποιημένοι γιατί θα πραγματοποιήσουν τις συναλλαγές που επιθυμούν κι έτσι δε θα υπάρξει τάση αλλαγής της τιμής του προϊόντος.
Στην περίπτωση αυτή θα υφίσταται ισορροπία μεταξύ της προσφοράς και της ζήτησης ή ισορροπία της αγοράς (market equilibrium).
Αν όμως η τιμή του προϊόντος στην αγορά είναι τέτοια ώστε η ποσότητα που οι αγοραστές επιθυμούν να αγοράσουν είναι μεγαλύτερη από εκείνην που προσφέρουν οι πωλητές στην τιμή αυτή, τότε ορισμένοι αγοραστές θα μείνουν ανικανοποίητοι, δηλαδή δε θα βρουν να αγοράσουν τις ποσότητες που επιθυμούν, θα υπάρξει έλλειμα στην αγορά.
Η ύπαρξη ανικανοποίητων αγοραστών θα δημιουργήσει αυξητικές πιέσεις στην τιμή καθώς αυτοί θα προσφέρουν περισσότερο προκειμένου να αποκτήσουν τις ποσότητες που επιθυμούν.
Αντίθετα, αν η ποσότητα που οι πωλητές προσφέρουν σε ορισμένη τιμή είναι μεγαλύτερη από εκείνη που οι αγοραστές επιθυμούν να αποκτήσουν στην τιμή αυτή, ορισμένοι πωλητές που θα μένουν με ανεπιθύμητα αποθέματα θα αρχίσουν να μειώνουν την τιμή προκειμένου να τα διαθέσουν. Έτσι θα υπάρξει μειωτική πίεση στην τιμή.
Ο προσδιορισμός της τιμής ενός προϊόντος Χ φαίνεται καλύτερα με ένα υποθετικό αριθμητικό παράδειγμα για τη ζήτηση και την προσφορά:
Όπως φαίνεται, όταν η τιμή είναι 10€ η ζητούμενη ποσότητα είναι 20 χιλιάδες τόνοι και η προσφερόμενη 52,5 χιλιάδες τόνοι. Υπάρχει επομένως πλεόνασμα 32,5 χιλιάδων τόνων, το οποίο οι πωλητές θα προσπαθήσουν να διαθέσουν μειώνοντας την τιμή.
Αν μειωθεί η τιμή στα 9 ευρώ θα υπάρξει και πάλι πλεόνασμα και τάση περαιτέρω πτώσης της.
Η πτώση αυτή θα συνεχισθεί μέχρι να πέσει η τιμή στα 6€ τον τόνο, οπότε ζητούμενη και προσφερόμενη ποσότητα εξισώνονται και δε θα υπάρξει άλλη τάση για αλλαγή της τιμής. Για το λόγο αυτό η τιμή αυτή θεωρείται ως τιμή ισορροπίας (equilibrium price) διότι εξασφαλίζει ισορροπία στην αγορά, δηλαδή ισορροπία μεταξύ της προσφοράς και της ζήτησης.
Μεταβολές στην προσφορά και ζήτηση
Η ανάλυση των γεγονότων που επηρέασαν την αγορά, γίνεται σε τρία στάδια:
- Εξετάζεται αν το γεγονός μετατοπίζει την καμπύλη προσφοράς, την καμπύλη ζήτησης ή, σε ορισμένες περιπτώσεις, και τις δύο.
- Εξετάζεται αν η καμπύλη μετατοπίζεται προς τα δεξιά ή προς τα αριστερά.
- Χρησιμοποιείται το διάγραμμα προσφοράς και ζήτησης για να εξεταστεί πως η μετατόπιση αυτή επηρεάζει την τιμή και την ποσότητα ισορροπίας.
Παράδειγμα:
Έστω ότι έρχεται στη μόδα ένα συγκεκριμένο είδος παντελονιού.
- Η νέα μόδα επηρεάζει την καμπύλη ζήτησης μεταβάλλοντας τις προτιμήσεις των καταναλωτών για τα συγκεκριμένα παντελόνια. Δηλαδή, η μόδα μεταβάλλει την ποσότητα των παντελονιών που οι άνθρωποι θέλουν να αγοράσουν σε κάθε τιμή. Η καμπύλη προσφοράς μένει αμετάβλητη, επειδή η μόδα δεν επηρεάζει άμεσα τις επιχειρήσεις που πωλούν τα συγκεκριμένα παντελόνια.
- Επειδή η μόδα γεννά στους ανθρώπους την επιθυμία να αγοράσουν περισσότερα παντελόνια, η καμπύλη ζήτησης μετατοπίζεται προς τα δεξιά. Η αύξηση αυτή της ζήτησης απεικονίζεται στο σχήμα παρακάτω ως μετατόπιση της καμπύλης ζήτησης από ΑΑ σε ΒΒ. Η μετατόπιση αυτή δείχνει ότι τώρα ζητούνται περισσότερα παντελόνια σε κάθε τιμή.
- Η αύξηση της ζήτησης αυξάνει την τιμή ισορροπίας από 6€ σε 8€ και την ποσότητα ισορροπίας από 45 σε 60 παντελόνια. Δηλαδή, η νέα μόδα αυξάνει την αγοραία τιμή και την ποσότητα των παντελονιών που πωλούνται στην αγορά.
Διαφορές προσφοράς - προσφερόμενης ποσότητας
Όταν η μόδα υψώσει την τιμή των παντελονιών, οι επιχειρήσεις πωλούν μεγαλύτερη ποσότητα παρ' όλο που η καμπύλη προσφοράς μένει αμετακίνητη. Στην περίπτωση αυτή, οι οικονομολόγοι λένε ότι σημειώθηκε αύξηση της προσφερόμενης ποσότητας, αλλά δεν μεταβλήθηκε η προσφορά.
Παράδειγμα:
Έστω ότι λόγω πυρκαγιάς καταστραφούν ορισμένα εργοστάσια κατασκευής:
- Η πυρκαγιά επηρεάζει την καμπύλη προσφοράς. Μειώνοντας τον αριθμό των πωλητών, η φωτιά μεταβάλλει την ποσότητα των παντελονιών παγωτού που παράγουν οι επιχειρήσεις και πωλούν σε κάθε τιμή. Η καμπύλη ζήτησης παρέμεινε αμετάβλητη, επειδή η φωτιά δεν επηρέασε με κάποιο τρόπο την ποσότητα των παντελονιών που τα νοικοκυριά επιθυμούν να αγοράσουν.
- Η καμπύλη προσφοράς μετατοπίστηκε προς τα αριστερά, επειδή, σε κάθε τιμή, η συνολική ποσότητα που οι επιχειρήσεις θέλουν να παραγάγουν και μπορούν να πωλήσουν είναι μειωμένη. Το παρακάτω σχήμα απεικονίζει αυτή τη μείωση της προσφοράς ως μια μετατόπιση της καμπύλης προσφοράς από ΑΑ σε ΒΒ.
- Η μετατόπιση της καμπύλης προσφοράς αυξάνει την τιμή ισορροπίας από 5€ σε 7€ και μειώνει την ποσότητα ισορροπίας από 55 σε 40 παντελόνια. Εξαιτίας της πυρκαγιάς, λοιπόν, η τιμή των παντελονιών αυξήθηκε, ενώ μειώθηκε η ποσότητα που πωλείται.
Μεταβολή της Προσφοράς και της Ζήτησης ταυτόχρονα
Αν μεταβληθούν ταυτόχρονα η προσφορά και η ζήτηση, η επίδραση στην τιμή και στην ποσότητα θα εξαρτηθεί από την κατεύθυνση και το μέγεθος των μεταβολών. Αν αυξηθούν η ζήτηση και η προσφορά, η αύξηση της ζήτησης θα τείνει να αυξήσει την τιμή και την ποσότητα, ενώ η αύξηση της προσφοράς θα τείνει να μειώσει την τιμή και να αυξήσει την ποσότητα.
Η μεν ποσότητα είναι βέβαιο ότι θα αυξηθεί, αλλά κατά πόσο η τιμή θα αυξηθεί ή θα μειωθεί θα εξαρτηθεί από το μέγεθος της μεταβολής της ζήτησης και της προσφοράς και από τις κλίσεις των σχετικών καμπυλών.
Αντίθετα, αν μειωθούν η ζήτηση και η προσφορά, η ποσότητα θα μειωθεί αλλά η τιμή μπορεί να αυξηθεί ή να μειωθεί ανάλογα πάλι με το μέγεθος των μεταβολών και τις κλίσεις των καμπυλών.
Ο πίνακας παρακάτω συνοψίζει την επίδραση των μεταβολών της ζήτησης και της προσφοράς για ένα προϊόν στην τιμή και στην ποσότητα ισορροπίας.
Το αποτέλεσμα μιας ταυτόχρονης μεταβολής της ζήτησης και της προσφοράς θα εξαρτηθεί από τη σχέση και το μέγεθος των επιμέρους επιδράσεων των μεταβολών αυτών καθώς και από τις κλίσεις των σχετικών καμπυλών.
Παράδειγμα:Η καμπύλη ζήτησης μετατοπίστηκε προς τα δεξιά, και η καμπύλη προσφοράς προς τα αριστερά.
Έστω ότι η εμφάνιση της νέας μόδας και οι πυρκαγιές συνέβησαν την ίδια χρονική στιγμή:
Και οι δύο καμπύλες πρέπει να μετατοπίστηκαν. Η νέα μόδα επηρέασε την καμπύλη ζήτησης, επειδή μετέβαλε την ποσότητα των παντελονιών που ζητούν οι καταναλωτές να αγοράσουν σε κάθε τιμή. Ταυτόχρονα, η πυρκαγιά μετέβαλε την καμπύλη προσφοράς, επειδή μετέβαλε τον αριθμό (ποσότητα) των παντελονιών που οι επιχειρήσεις θέλουν να πωλήσουν σε κάθε τιμή.
Ανάλογα με το μέγεθος των μετατοπίσεων της προσφοράς και της ζήτησης δύο είναι τα αποτελέσματα που μπορούν να προκύψουν. Και στις δύο περιπτώσεις, η τιμή ισορροπίας αυξάνεται.
- Η ζήτηση αυξάνεται σημαντικά ενώ η προσφορά μειώνεται πολύ λίγο. Τότε αυξάνεται και η ποσότητα ισορροπίας.
- Η προσφορά μειώνεται σημαντικά ενώ η ζήτηση αυξάνεται πολύ λίγο. Τότε η ποσότητα ισορροπίας μειώνεται.
Καμπύλες προσφοράς - ζήτησης που δεν τέμνονται
Είναι δυνατόν οι καμπύλες προσφοράς και ζήτησης να μην τέμνονται, οπότε δεν προσδιορίζεται τιμή και ποσότητα ισορροπίας.
Αυτό συμβαίνει όταν:
- Η ποσότητα προϊόντος που υπάρχει είναι τόσο μεγάλη, ώστε και με τιμή ίση με μηδέν δεν μπορεί να διατεθεί ολόκληρη.
- Η τιμή που ζητάνε οι πωλητές για να προσφέρουν έστω και μικρή ποσότητα είναι μεγαλύτερη από εκείνην που είναι διατεθειμένοι να πληρώσουν οι αγοραστές.
Παράδειγμα 1:
Αν σε μια κοινότητα οι ανάγκες για πόσιμο νερό είναι πολύ μικρές, ενώ υπάρχει σε κοντινή απόσταση μεγάλος αριθμός ποταμών και λιμνών, τότε ακόμα και με δωρεάν παροχή νερού δεν είναι δυνατόν να διατεθεί όλο το νερό.
Παράδειγμα 2:
Όταν πρόκειται για πολύ σπάνια ή πολύ ακριβά αγαθά, όπου η ζήτηση και η προσφορά είναι περιορισμένες, δεν υπάρχει διαμορφωμένη τιμή και ποσότητα ισορροπίας, οπότε οι καμπύλες ζήτησης-προσφοράς δεν τέμνονται μέσα στο διάγραμμα.
